Rel over Eerherstel

Written by Rob on augustus 26, 2023

Er was begin augustus 2023 veel te doen over eerherstel. De bovenstaande kop vat het samen. Dat gebeurde in de opmaat naar de herdenking van de slachtoffers van de Japanse bezetting van toenmalig Nederlands-Indië half augustus. Lang is er voor de slachtoffers van de Japanse bezetting te weinig belangstelling geweest.

Burgemeester Halsema was uitgenodigd om te spreken op deze herdenking in Amsterdam. Toen Halsema echter hoorde dat de jongste dochter van KNIL-kapitein Raymond Westerling (1919-1987) als spreekster zou gaan pleiten voor ‘eerherstel’ voor haar vader, zegde ze af.

Kennelijk had Halsema geen zin om door haar aanwezigheid als burgemeester bij te dragen aan eerherstel voor Westerling. Haar weigering was een duidelijk signaal.

Door Halsema’s terugtrekking ontstond er veel commotie: de organisatrice van de bijeenkomst voelde zich geschoffeerd.

Vragen

Wat is ‘eerherstel’ eigenlijk? Waarom zou Westerling dit nodig hebben? En waarom maakten zowel Halsema als alle andere betrokkenen bij de herdenking zich zo druk over een eventueel eerherstel? Is ‘eer’ dan zo belangrijk?

Hm. Zou Nederland een ‘eercultuur’ zijn?

Indonesiërs: weg met de koloniale bezetter!

Na de capitulatie van Japan op 15 augustus 1945 ontstond er een machtsvacuüm in het koloniale Nederlands-Indië. Veel Nederlanders, onder wie vertegenwoordigers van de koloniale macht, waren door de Japanners in kampen gevangen gezet, tewerkgesteld of gedood. Er was geen centraal gezag meer. Diverse Indonesische groepen zagen hun kans schoon om van elkaar en van de Nederlandse koloniale bezetters af te komen. Er ontstond een gewelddadige chaos.

Deze groepen oefenden (vaak extreem) geweld uit tegen tegen minderheidsgroepen (o.a. Chinezen), maar met name tegen iedereen die in relatie stond met de Nederlandse koloniale bezetter. Duizenden Nederlanders kwamen daarbij om (de schattingen over aantallen slachtoffers lopen uiteen).

KNIL-militairen

De toenmalige Nederlandse regering wenste Nederlands-Indië niet op te geven. Ze stuurde in 1945 militairen (van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger) om met de Indonesische ‘opstandelingen’ af te rekenen en de daar wonende Nederlanders en de Nederlandse belangen te beschermen. Ook Molukse militairen vochten in het KNIL. Hen werd indertijd door de Nederlandse overheid een eigen staat beloofd.

Kapitein Raymond Westerling

Raymond Westerling was tussen 1945 en 1949 als KNIL-commandant werkzaam in Nederlands-Indië. Zijn opdracht was om een contra-guerilla tegen de opstandelingen te organiseren. Westerling slaagde erin om met zijn mannen tientallen Nederlandse burgers te redden van het geweld van de opstandelingen.

Standrechtelijke executies

Maar in zijn acties tegen de ‘opstandelingen’ ging hij ook naar de toenmalige standaarden veel te ver, zo blijkt uit allerlei gedegen studies (zie bijv. Oostindie e.a. 2022). Westerling ‘stond bekend om zijn wrede tactieken tegen opstandelingen’ (NOS.nl). Hij liet bijvoorbeeld massaal Indonesische burgers standrechtelijk executeren; dit werd bevestigd door soldaten die onder hem dienden.

In een interview erkent hij de standrechtelijke executies (https://youtu.be/GV7nesunsO4). Daardoor kan er over Westerlings betrokkenheid bij en verantwoordelijkheid voor deze acties geen misverstand bestaan. Niet alle militairen wilden dergelijke bevelen opvolgen. Zij werden voor het weigeren daarvan gestraft.

Claims van nabestaanden erkend

In 2013 werden claims van Indonesische nabestaanden door de Nederlandse rechter gehonoreerd. Het ging specifiek om het bloedbad dat de commando’s onder leiding van kapitein Raymond Westerling en andere KNIL-militairen eind 1946–begin 1947 in Zuid-Sulawesi hadden aangericht (Oostindie e.a. 2022, p. 14).

Westerling was ‘loyaal’ en ‘heldhaftig’

Westerlings medestanders wijzen op diens loyaliteit aan Nederland, zijn heldhaftigheid ten aanzien van de Nederlanders in Nederlands-Indië.

Volgens dochter Westerling wordt haar lieve vader ‘geframed’ door kwaadwilligen. Ook willen zij en haar medestanders meer aandacht voor de zeer gewelddadige acties van de andere partijen indertijd.

Halsema licht toe

Burgemeester Halsema schreef in haar verklaring:

In het programma van de herdenking op de Dam is gekozen sprekers aan het woord te laten die pleiten voor ‘eerherstel en erkenning’ voor Raymond Westerling, een oud-strijder van het KNIL die onder meer leidinggaf aan massa-executies van Indonesiërs.

Een zeer ongepaste en pijnlijke keuze op een dag waarop we alle slachtoffers herdenken, niet alleen die aan Nederlandse zijde. NOS.nl

Interessant is dat zowel Halsema als dochter Palmyra Westerling dus spreken over ‘eerherstel’ voor hem.

De twee zijn het er kennelijk wel over eens dat Westerlings eer op enig moment beschadigd of verloren moet zijn geraakt.

Hoe is dat gebeurd?

Eer als morele reputatie

Het woord ‘eerherstel’ in verband met iemand als Westerling roept gevoelige reacties op. Kennelijk heeft ‘eerherstel’ een belangrijke lading, die te maken heeft met morele oordelen over hem.

De gevoeligheid bij alle partijen is goed te verklaren wanneer je eer interpreteert als ‘morele reputatie’ (Ermers 2018).

Volgens velen, onder wie vermoedelijk ook Halsema, is Westerlings morele reputatie beschadigd door zijn misdaden in Nederlands Indië. Westerling staat nu bekend als, kortom, een gewetenloze moordenaar. Zijn verdiensten vallen daarbij in het niet.

Moreel stigma

Als je iets doet wat anderen in je gemeenschap moreel slecht vinden, en die anderen komen daar achter, is de kans groot dat je een moreel stigma krijgt. Door zo’n stigma vertrouwen die anderen je niet langer er ontstaat twijfel aan je integriteit, en kun je sociaal worden uitgesloten: je wordt ‘nagewezen’, vrienden keren zich af, je wordt ontslagen, liefdesrelaties worden verbroken en soms willen ook kinderen geen contact meer.

Uit onderzoek blijkt dat betrokkenen vaak ernstig gebukt gaan onder zo’n moreel stigma (Ellemers 2017). Ex-gedetineerden bijvoorbeeld kunnen om deze reden vaak hun leven heel moeilijk weer oppakken. Maar meestal heeft niemand medelijden met hen.

Onschuldig

Zo’n moreel stempel kun je ook krijgen als je onschuldig bent, bijvoorbeeld door naar aanleiding van roddel, laster of een juridische fout. Vaak strijden mensen jarenlang onvermoeibaar voor ‘eerherstel’.

Zo betitelde Richard de Mos zijn recente vrijspraak als ‘eerherstel’. Ook Danny de Munk had het over ‘eerherstel’, nadat hij was vrijgesproken van verkrachting.

Eerherstel is in Nederland zo belangrijk dat nabestaanden de strijd vaak postuum voortzetten. Zo kreeg de Surinaamse verzetsstrijder Anton de Kom recentelijk eerherstel verleend door minister Hoekstra.

Familieleden ook getroffen

Een ander aspect van zo’n moreel stigma is het zich gemakkelijk uitbreidt naar familieleden, werkgevers en mede-partijleden. Ook die kunnen door anderen worden gestigmatiseerd. Zij zijn de ‘zoon’, ‘dochter’, ‘vriend’, ‘collega’ van … Dit wordt in de literatuur een associatief stigma of afgeleid stigma genoemd.

Kinderen van nsb’ers hadden zo’n associatief stigma. Deze geassocieerden rest weinig anders dan afstand te nemen van degene die zich misdraagt. De persoon in kwestie moet soms het veld ruimen.

Hoe kun je je eer herstellen?

Je eer is hersteld wanneer anderen tot de conclusie komen dat de beschuldigingen onterecht waren, of het ‘slechte’ gedrag begrijpelijk of verklaarbaar. Woorden of de aanwezigheid van hoogwaardigheidsbekleders zoals ministers en burgemeesters speelt daarbij een belangrijke rol.

Het vertrouwen is dan weer hersteld en je kunt weer worden opgenomen in de gemeenschap. (Maar toch: ‘waar rook is, is vuur…’)

Als geassocieerde kun je van je afgeleide stigma afkomen door je expliciet te distantiëren van het familielid dat of collega die zich heeft misdragen. Ook voetbalbonden kunnen geassocieerden zijn: onlangs heeft de Spaanse voetbalbond de in opspraak gekomen voorzitter Rubiales gevraagd af te treden vanwege ‘zijn onacceptabele gedragingen die het imago van het Spaanse voetbal ernstig hebben beschadigd’.Nos.nl

Is het onderzoek naar Westerling objectief genoeg?

Palmyra Westerling wordt gesteund door historicus Bauke Geersing die een eigen boek schreef over Westerling. Geersing vindt de ‘officiële’ studie van Oostindie en collega’s niet objectief genoeg en daardoor beschadigend voor álle veteranen:

[Uit ons onderzoek] blijkt dat de beschuldigingen die in het dekolonisatieonderzoek zijn geuit, de eer van betrokken eenheden en de krijgsmacht beschadigen, terwijl wetenschappelijk fundament ontbreekt. Dan is de mijns inziens volgende logische stap dat die aangetaste eer wordt hersteld. Bron: Historiek.net

Ook Geersing concludeert expliciet dat Westerlings eer door de beschuldigingen beschadigd is.

Westerlings morele stigma

Je zou kunnen zeggen dat Westerlings eer, dat wil zeggen: zijn morele reputatie, beschadigd raakte toen vele mensen in Nederland beseften dat hij allerlei morele grenzen had overschreden.

Of dat, volgens zijn medestanders, men slechts veronderstelde dat Westerling dat gedaan had, op basis van overdreven en valse informatie.

Hierdoor raakte zijn eer, zijn morele reputatie, beschadigd. En dat doet pijn.

En ja, natuurlijk is Nederland een eercultuur.

Bronnen:

Ellemers, N. (2017). “Morality and the regulation of social behavior”. Routledge, New York.

Ermers, R. (2018) “Honor Related Violence. A New Social Psychological Perspective”. Routledge.

Oostindie, G., Schoenmaker, B. Van Vree, F. (2022) “Over de grens: Nederlands extreem geweld in de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog, 1945-1949”, Amsterdam University Press.