De verloren eer van …
Written by Rob on september 1, 2020
Van een aantal publicaties begint de titel met ‘De verloren eer van …’
De bekendste is wel de inmiddels klassieke roman uit 1974 van de Duitse schrijver en latere nobelprijswinnaar Heinrich Böll (1917-1985) ‘Die Verlorene Ehre der Katharina Blum. Oder: Wie Gewalt entstehen und wohin sie führen kann.’
In 2014 kwam de film ‘The Lost Honour of Christopher Jefferies’ uit (reg. R. Michell), gebaseerd op feitelijke gebeurtenissen.
‘Eerculturen’ en ‘erecodes’
Als je de gangbare publicaties over eer en aan eer gerelateerd geweld moet geloven, zijn dergelijke titels onmogelijk. Immers, volgens deze publicaties gaat eerproblematiek altijd over zogenoemde eerculturen met hun ‘erecodes’.
Die eerculturen betreffen voornamelijk niet-westerlingen. Als de niet-westerling uit een ‘eercultuur’ handelt in strijd met die ‘erecodes’, krijgt hij of zij ruzie met familieleden die zich in hun ‘eer’ aangetast ‘voelen’. Dat leidt dan, in deze redenering, tot conflicten en eergerelateerd geweld.
In die publicaties is er weinig sympathie voor (niet-westerse) mensen die beweren dat ze hun eer zijn ‘verloren’. De aanname is dat ze ‘eer’ gebruiken als een excuus om anderen, vooral vrouwen, te onderdrukken.
Maar Duitsland en het Verenigd Koninkrijk zijn ‘westerse’ landen en volgens geen enkele definitie ‘eerculturen’ met ‘eercodes’.
Aangezien een ‘verloren eer’ van een doorsnee Duitser of Brit in deze redenering helemaal niet kan bestaan, zou je ook denken dat zo’n ‘verloren eer’ daarom voor een Duitser of Brit niet echt problematisch kan zijn. Laat staan dat er geweld bij te pas zou komen.
Laten we daarom eens zien wat deze twee verhalen gemeen hebben en op welke punten ze verschillen, en wat Blum en Jefferies precies hadden ‘verloren’.
Het boek en de film
Bölls boek werd een wereldwijde klassieker die in talloze talen werd vertaald; in 1975 werd het verfilmd (V. Schlöndorff, M. von Trotta).
De tweedelige Britse film uit 2014, die het waargebeurde verhaal van Christopher Jefferies vertelt, won twee Britse filmprijzen: een voor de film en een voor acteur Jason Watkins.
Katharina Blum
Katharina Blum (27) staat bekend als een integere, vriendelijke jonge vrouw die werkt als huishoudster bij een rijke familie. Ze ontmoet tijdens een dansavondje een charmante man, Ludwig. Voor ze het weten, raken de twee in elkaars ban en belanden ze in Katharina’s bed.
Maar ’s ochtends wordt Katharina opgeschrikt doordat er een arrestatieteam van de politie haar slaapkamer binnen komt gestormd. Ludwig, die al blijkt te zijn vertrokken, was een crimineel die door de politie werd gezocht. Katharina wordt voor verhoor meegenomen naar het bureau.
De pers stort zich erop
De pers krijgt lucht van de zaak. Journalisten van het roddelblad Die Zeitung, spreken met vrienden en bekenden van Katharina, maar hun woorden worden verdraaid gepubliceerd. Zo wordt het beeld gecreëerd van Katharina als een seksbeluste vrouw die zich graag opwerpt als het berekenende en opportunistische liefje van misdadigers en terroristen.
Een journalist van Die Zeitung, Werner Tötges, bezoekt Katharinas moeder die ziek in het ziekenhuis ligt en confronteert haar met dit vreselijke beeld van haar dochter. De dag na het bezoek overlijdt ze.
Katharina wordt wanhopig
Uiteindelijk wordt Katharina weer vrijgelaten. Maar ze is ten einde raad. Haar moeder is van ellende alleen gestorven. Katharina krijgt dagelijks anonieme obscene telefoontjes en brieven. Ook haar vrienden krijgen te maken met aantijgingen. Ze is verworden tot een buitenstaander in haar gemeenschap. Haar leven is verwoest.
Katharina besluit iets te doen. Ze spreekt af met journalist Tötges en schiet hem dood.
Christopher Jefferies
Christopher Jefferies (65) is een gepensioneerde leraar Engels in Bristol. Hij bezit een groot huis met daarin appartementen die hij verhuurt. Vanaf oktober 2010 wonen in een ervan de tuinarchitecte Joanna Yeates (1985) en haar vriend Greg.
Op 17 december 2010 wordt Joanna door Greg als vermist opgegeven. Een week later wordt ze elders in Bristol vermoord aangetroffen.
Al snel wordt huisbaas Jefferies als verdachte door de politie gehoord en enkele dagen vastgehouden. Na enige dagen wordt hij op borgtocht vrijgelaten, maar blijft verdachte.
De pers beschuldigt de excentriekeling
Dan duikt de roddelpers op hem. Wat de journalisten goed uitkomt is dat Christopher Jefferies een alleenstaande, nogal excentrieke man is: hij heeft lang, warrig grijzend haar, hij formuleert en articuleert op een niet-alledaagse manier en citeert uit het hoofd poëzie en literatuur.
De journalisten publiceren, gevoed door mededelingen van de politie, allerlei aangedikte en verzonnen verhalen over de moord. Ze beweren onder andere dat Jefferies Joanna heimelijk observeerde.
Verklaringen van goedwillende buren, oud-leerlingen, vrienden en kennissen komen verdraaid in de krant. Jefferies durft zijn huis niet meer uit, bang door de pers te worden achtervolgd en door buren en bekenden te worden belaagd. Jefferies’ redding was dat hij kon blijven rekenen op een groepje vrienden dat hem bleef steunen.
Een andere verdachte wordt aangehouden
In januari 2011 wordt de naaste buurman van Yeates, de Nederlandse expat Vincent Tabak (1978; uit Veghel), aangehouden. Na enige tijd bekent deze doodslag en wordt in oktober 2011 veroordeeld tot levenslang.
Maar pas in maart wordt Jefferies ontslagen van rechtsvervolging. Jefferies begint een aantal processen wegens smaad en laster tegen de politie en de boulevardpers, die hij alle wint.
Overeenkomsten
Zowel het boek als de film gaat over een persoon die van iets ernstigs wordt verdacht. Ondanks aanwijzingen voor onschuld, blijven niet alleen de pers, maar ook de autoriteiten zinspelen op betrokkenheid. Ze worden in hun gemeenschappen gebrandmerkt en gestigmatiseerd. Dit is voer voor roddels en grote koppen in de media.
De persberichten versterken en hernieuwen voortdurend de verdenkingen. Hierdoor komen de betrokkenen niet tot rust. Door de blijvende media-aandacht raken de sociale levens van Jefferies en Blum totaal verwoest. Ze worden steeds wanhopiger.
Ondanks haar gewelddadige optreden jegens Tötges blijft Katharina een tragisch, maar sympathiek figuur.
Verschillen
Jefferies werd verdacht van moord op een jonge vrouw; hem werd een ernstig misdrijf aangerekend.
Blum werd niet verdacht van moord of een ander misdrijf, maar van het onderdak verschaffen aan een misdadiger. Door haar omgang en vermeende relatie met Ludwig, vatte het idee post dat Blum wist van diens wandaden en bovendien dat ze er geen moeite mee had. Het maakte niet uit dat Blum volhield dat ze de man nauwelijks kende; ze had natuurlijk reden genoeg om daarover te liegen.
Je zou kunnen zeggen dat de wandaden van Ludwig op Katharina afstraalden. Dit mechanisme noemen ze in de sociale psychologie een afgeleid stigma (a stigma-by-association): wanneer een vriend of familielid iets vreselijks doet, kan ook jij daar door anderen op worden afgerekend.
Verder werd ze zelf afgeschilderd als een immorele vrouw die met iedereen het bed deelde. Ook dat veroorzaakt natuurlijk een moreel stigma. En Katharina’s zieke moeder werd wegens Katharina’s stigma benaderd door de journalist.
Dit alles samen was reden genoeg om Blum sociaal uit te sluiten.
Wat hadden Blum en Jefferies ‘verloren’?
Wat hadden Jefferies en Blum of bezaten voordat hen dit overkwam en wat precies ging er ‘verloren’?
Voorafgaand aan de incidenten hadden ze een ‘gewoon’ leven. Ze gingen naar hun werk, ze maakten praatjes met hun werkgever, buren en collega’s, deden boodschappen in winkels, bezochten vrienden en familie en ze bezochten dansavondjes.
Deze normale omgang was na de beschuldiging grotendeels afgelopen. Het moment van de publieke beschuldiging is daarom, denk ik, het keerpunt geweest.
Hoe leiden beschuldigingen tot het einde van ‘normale’ omgang?
Wat is nu het verband tussen deze beschuldiging en het einde van de normale omgang met anderen?
Je zou kunnen zeggen: twijfel en wantrouwen. Door de publieke beschuldigingen ontstond er bij meerdere mensen in hun omgeving en daarbuiten — begrijpelijke — twijfel aan Blums en Jefferies’ zuivere intenties, hun integriteit. Ze begonnen hen te wantrouwen.
Als gevolg daarvan namen ze afstand van hen, met als gevolg stigmatisering en sociale uitsluiting. Soms kregen ze te maken met openlijke vijandigheid. Dit socale proces werd niet per se veroorzaakt, maar wel enorm versterkt en verlengd door de valse berichten van de roddelpers.
Wat ze ‘verloren’ is daarom, denk ik, hun integriteit in de ogen van anderen, hun morele reputatie.
Er is nog iemand met een ‘verloren eer’
Trouwens, ook Vincent Tabaks eer is beschadigd, zou je kunnen zeggen: hij staat nu officieel te boek als een moordenaar. Ook aan zijn zuivere intenties wordt getwijfeld.
Zo’n proces maken ook mensen mee mensen die officieel schuldig zijn bevonden: zowel vrienden als buitenstaanders wantrouwen hen en houden contact af.
Dit maakt het voor gedetineerden en veroordeelden moeilijk om na hun gevangenisstraf een nieuw sociaal (en werkzaam) leven op te bouwen. En ook hun families gaan vaak gebukt onder de sociale last van het afgeleide stigma.
Er zijn mensen, onder wie familieleden, die vinden dat Tabak onschuldig is veroordeeld. Hij is er volgens hen ingeluisd omdat hij een buitenlander was (http://vincent-tabak-is-innocent.blogspot.com).
Eerverlies is rampzalig
Kortom, als je de verhalen van Jefferies en Böll moet geloven is een ‘verloren eer’ iets rampzaligs voor een Brit en een Duitser. Een ‘verloren eer’ is voor een autochtone Brit en Duitser kennelijk niet slechts een gevoel of een smoes, maar een nachtmerrie-achtige situatie van sociale uitsluiting.
Zo’n situatie wordt veroorzaakt door een beschuldiging of aanklacht die wel of niet waar kan zijn.
De situatie van een ‘verloren eer’ is zo ernstig, dat iemand bereid kan zijn geweld, zelfs een moord te plegen. Op dat geweld als gevolg van een ‘verloren eer’ loopt Böll in de ondertitel van zijn boek al vooruit.
De moord op Tötges zou je, als je het mij vraagt, best eergerelateerd geweld kunnen noemen. (Of niet?)
Böll zei in een interview over zijn boek dat hij had overwogen om de hoofdpersoon, Katharina Blum, zelfmoord te laten plegen. Ook dat was een geloofwaardig verloop geweest. En ook een vorm van eergerelateerd geweld.
Maar nu komt het …
Is het denkbaar dat zo’n rampzalige situatie zich ook bij niet-westerlingen voordoet?
Ik bedoel: is het denkbaar dat een Turk, Arabier, Marokkaan, Koerd of Pakistaan (net als Chris Jefferies) door zijn of haar vrienden, buren, collega’s en onbekenden wordt afgewezen omdat hij of zij in hun ogen een ernstig delict heeft begaan?
Is het denkbaar dat een Koerd, Turk, Arabier, of Pakistaan sociaal wordt uitgesloten doordat (net als Katharina Blum) een kennis of familielid van hem of haar van iets vreselijks, iets immoreels, wordt verdacht? En dat zijn (of haar) vrienden, vriendinnen, buren en collega’s denken dat hij of zij en andere familieleden met die vreselijke kwestie geen probleem hebben? Dat zijn of haar moeder door die ellende alleen sterft?
Zou je in die gevallen kunnen spreken van ‘de verloren eer van Murat Yılmaz’ of ‘de verloren eer van Aisha al-Masri’?
En zou je verbaasd zijn als Murat, Aisha of anderen in die situatie (uit wanhoop) tot geweld overgaan?
Ben je, net als ik, nieuwsgierig naar wat een ‘eercultuur’ en een ‘eercode’ hiermee dan te maken hebben?
Geef een reactie